آینده زمین و انسان

اقتصاد در كل ۱۹۳ كشور كره زمین بر مبنای صادرات كالا و خدمات با استفاده از اكوسیستم استوار است و لذا حیات انسانها و اقتصاد متكی به كارآیی اكو سیستمها بوده و با آنها ارتباط مستقیم دارد. بشر بدون توجه به این موضوع، همواره كوشیده است تا بالاترین سودجویی ممكن را در ارتباط با طبیعت داشته باشد.
مشكلات موجود در زمینه محیط زیست جهانی از سه عامل عمده ناشی می‏شود: رشد جمعیت، میزان مصرف و فناوریهای

نوین موجود. اگر چه در سالهای اخیر كنفرانسهای منطقه‏ای و جهانی فراوانی برای حل بحران محیط زیست، برگزار شده و می‏شود، اما نتایج عملی بسیار ناچیزی دارند. در هر حال، اگر اقدامی عاجل، مؤثر و فراگیر صورت نگیرد باید منتظر نتایج وخیم‏تری برای زمین و جوامع انسانی بود.

مقاله حاضر به بررسی ابعاد مختلف این بحران جهانی می‏پردازد.

هفت مرد قدرتمند دنیا پول زیادی در اختیار دارند، با این حال آنها مجموعاً تنها ۳۵۰ میلیون دلار برای حل یك مشكل بزرگ گرد هم آوردند. آنان همگی نگران جنگلهای استوایی برزیل بودند و برای نجات جنگلهای مذكور برنامه‏ای جدید و نوآورانه را ابداع نمودند. این طرح كه PPG۷ نام دارد، توسط سران كشورهای صنعتی جهان ارایه شده است. هم‏اكنون این احتمال وجود دارد كه جنگلهای عظیم آمازون برای همیشه نابود و محو شوند. از یك سو، كارخانه‏های تولید چوب با سودجویی هر چه تمام‏تر درختان را قطع می‏كنند، از سوی دیگر كشاورزان بی‏زمین در جنگ برای ادامه بقا ناچار به سوزاندن جنگل هستند و از سویی دیگر مالكان بزرگ و صاحبان گله‏های گوسفند به صورتی بی‏رویه ذخایر آمازون را از میان می‏برند. چنین وضعیتی در سال ۱۹۹۲م. موجب شد تا مردان قدرتمند جهان به فكر چاره بیفتند. سرنوشت جنگلهای استوایی در آن زمان موضوعی بود كه توجه زیادی را به خود برمی‏انگیخت.

امروز یعنی با گذشت نه سال از آن زمان، هنوز هم اوضاع در جنگلهای استوایی برزیل بهبود نیافته است. اگر چه هر روز خبرهایی از موفقیتهای به دست آمده در راه جلوگیری از نابودی این جنگلها در رسانه‏ها منتشر می‏شود و مجلاتی مانند »اكونومیست« راه‏حلهایی ارایه می‏دهند، اما در عمل تا كنون چندان پیشرفتی به چشم نمی‏خورد. اخیراً دولت برزیل طرحی را تحت عنوان »برزیل به جلو« ارایه داده كه در قالب آن، در رشته‏های زیر بنایی سرمایه‏گذاریهای كلانی صورت خواهد گرفت. این طرح اگر چه نام پر زرق و برق و جذابی دارد، اما با اجرای آن آسیب بزرگی به جنگلهای آمازون وارد خواهد شد. شروع طرح مذكور به نابودی جنگلهای مذكور شتاب بیشتری می‏بخشد. دولت برزیل قصد دارد با اجرای طرح »برزیل به جلو« تا سال ۲۰۰۷ حدود ۴۰ میلیارد دلار صرف ساخت جاده‏های جدید، خطوط راه‏آهن، سد و كانالهای آب بنماید. عده‏ای از دانشمندان به سرپرستی ویلیام اف. لورنس از مؤسسه تحقیقات استوایی اسمیت سونیان، نتایج احتمالی حاصل از اجرای طرح یاد شده را محاسبه نموده‏اند. به گفته آنها در خوش بینانه‏ترین حالت، ظرف بیست سال آینده بیش از یك چهارم جنگلهای آمازون از میان رفته و یا شدیداً آسیب می‏بینند؛ در بدترین حالت نیز حدود نیمی از این گنجینه از میان می‏رود؛ گنجینه‏ای كه مجموعه منحصر به فردی از ذخایر گیاهی و جانوری را در درون خود دارد.

به زودی كارشناسان آب و هوا و مسئولان این امر از بیش از ۱۸۰ كشور جهان در بن گردهم می‏آیند تا آن بخشهایی از پروتكل كیوتو را كه قابل نجات دادن و حفظ شدن است، نجات دهند. البته آنها تنها به یكی از دهها مشكل موجود در اكولوژی جهان رسیدگی می‏كنند و بقیه معضلهای موجود، همچنان در انتظار رسیدگی بشر در آینده باقی خواهند ماند. هیچ‏گاه اصول زندگی بشر به اندازه‏ای كه اكنون و در آغاز هزاره سوم شاهد آن هستیم، مخرب و تهدید كننده زندگی وی نبوده‏اند. از سیدنی تا نیویورك كه به صورتی پی در پی شاهد برگزاری گردهماییهای متفاوتی در این زمینه هستیم، اما باید گفت كه شركت در این گردهماییها و جلسات، دیگر حالت مسافرت و مهمانی رفتن را پیدا كرده‏اند و كم‏تر شاهد نتیجه‏ای عملی از آنها هستیم. صحراها گسترش می‏یابند؛ آب آشامیدنی كم‏تر می‏شود و بشر با استفاده بیش از حد از انرژی و تولید گازهای گلخانه‏ای، دمای كره زمین را بالا می‏برد.

آقای ویل استفان، مدیر برنامه بین‏المللی ژنو سفر - بیوسفر و یكی از برگزار كنندگان كنفرانس علمی ماموتها در آمستردام، می‏گوید: »معلوم نیست سیاره ما با مجموعه‏ای جدید از آسیبهای وارده به آن چه خواهد كرد. آیا تاب تحمل در مقابل آنها را خواهد داشت؟« البته »جامعه علمی«، به پدیده كنونی، برچسب بی‏خطر »تحول جهانی« می‏زند و بدین ترتیب آن را بی‏ضرر به نظر می‏نمایاند، اما این وضعیت به عقیده بسیاری از كارشناسان، پیامدهای سنگینی را برای جامعه بشری بر جای خواهد گذاشت.

نابودی محیط زیست ما تدریجی است. درست همان‏طور كه پوست تخم یك پرنده به تدریج نازك‏تر و نازك‏تر می‏شود و بالاخره جوجه از آن سر بیرون می‏آورد، محیط زیست ما هم تدریجاً در حال كم رنگ‏تر شدن است. ابتدا »د.د.ت« در مواد غذایی پیدا شد، سپس نسل بسیاری از پرندگان و ماهیها از میان رفت. بر اثر نابودی ماهیها حدود ۳۰ هزار ماهیگیر كانادایی بیكار شدند. یكی از علل نابودی گونه‏هایی از پرندگان، خوردن گرد د.د.ت توسط آنها بوده است. د.د.ت كه به عنوان سم در مزارع استفاده می‏گردد، پس از نشستن بر روی دانه‏های گیاهان و خوردن این دانه‏ها توسط پرندگان، وارد بدن آنان می‏گردد. ورود د.د.ت به بدن پرندگان موجب می‏شود تا تخمهای پرندگان پوسته‏ای نازك بیابند و مقاومت آنها در مقابل شكسته شدن كم‏تر گردد؛ لذا تعداد جوجه‏ها كاهش می‏یابد و بدین ترتیب كم‏كم نسل این جانوران از میان می‏رود. استفاده بیش از حد از جنگلهای چین موجب شده تا ظرف سه سال گذشته طغیانهای معمولی آب در رودخانه یانگ تسه كیانگ چنان مخرب گردند كه ۳۶۰۰ نفر بر اثر آنها كشته شده و ۱۴ میلیون نفر بی‏خانمان گردند. حدود ۳۰ هزار نفر هم بر اثر سیلاب در آمریكای جنوبی جانشان به خطر افتاده؛ علت بروز این سیلابها نابودی بی‏رویه جنگل است.

حتی با آن كه به قول مجله تایم اكنون »درد زمین به درد بشریت« تبدیل شده، باز هم اوضاع نسبت به سابق تغییری نكرده و بی‏توجهی نسبت به محیط زیست ادامه دارد. البته هشدارهای دست‏اندركاران مربوطه همچنان ادامه می‏یابد. امروز شاهد روز جهانی محیط زیست، تشكیل احزاب سبز، قوانین حفظ محیط زیست و اجلاسهایی نظیر اجلاس سران جهان - كه در سال ۱۹۹۲ در ریودو ژانیرو برگزار شد - هستیم، اما چنین سیاستهای سمبلیكی هرگز مانع از تداوم نابودی اكوسیستم نگردیده است.

طبیعت كره زمین می‏تواند بیش از ۶ میلیارد انسان را از لحاظ مواد غذایی و امكانات مورد نیاز، آن‏گونه كه باید و شاید، تأمین نماید و در عین حال رشد مداوم اقتصادی را تضمین كند. البته در این میان بانك جهانی و برنامه توسعه سازمان ملل متحد - دو نهاد اقتصادی بزرگ جهان - بی‏كار ننشسته‏اند. آنان از جمله ارگانهایی هستند كه در بزرگ‏ترین تحقیق صورت گرفته تا كنون درباره اكوسیستمها حضور دارند. قرار است ظرف چهار سال تحقیق، پیش‏بینی دقیقی راجع به وضعیت آینده زمین صورت گیرد. در این تحقیق كه حدود ۵۰ میلیون مارك هزینه خواهد داشت، ۱۵۰۰ دانشمند از سراسر دنیا شركت دارند.

امروز با دخالت بشر در اكوسیستمها چرخه آب، كربن و مواد غذایی تغییر كرده است. در نتیجه این امر، اكوسیستمها به تدریج فرسوده شده و كارایی كم‏تری پیدا می‏كنند. به عنوان مثال، هم‏اكنون یك قطره باران كه از مناطق نزدیك به سر چشمه رودها راهی دریا می‏گردد، سه برابر بیش از گذشته زمان نیاز دارد تا به دریا برسد. علت نیز وجود سدها و انواع و اقسام بهره‏برداریهای جدید از آب رودخانه‏هاست. با ورود آب رودخانه‏ها به دریاها و اقیانوسها مواد غذایی زیادی به همراه آنان وارد حوزه‏های دریایی می‏گردد. این مواد غذایی توسط كشاورزان برای بالا بردن محصول در مزارع پخش می‏شوند و به همراه آب وارد دریا می‏گردند. وضعیت یاد شده موجب می‏شود تا تعداد جلبكها افزایش یافته و به محیط زیست آسیب برسد. استفاده فزاینده از سوختهای فسیلی، همچنان میزان دی‏اكسید كربن را در جو افزایش داده كه این مقدار ظرف ۴۲۰ هزار سال گذشته بی‏سابقه است.پیامدهای ناخوشایند گرم شدن كره زمین از هم‏اكنون آشكار شده‏اند: بارانهای شدید و پی‏درپی، افزایش طوفانها، سیلابها و قحطیها و گسترش بیابانها. البته هنوز مشخص نیست كه در نهایت این روند چه نتیجه قطعی‏ای خواهد داشت. طی دهه هفتاد بیشترین نگرانیها به پایان یافتن ذخایر مواد خام معدنی مربوط می‏شد و گمان می‏رفت كه اصلی‏ترین مانع رشد اقتصادی در آینده، اتمام منابع معدنی خواهد بود، اما امروز مهم‏ترین دغدغه اقتصاد در ارتباط با اكوسیستم، منابعی هستند كه اگر درست از آنها استفاده می‏شد، همیشه پابرجا بودند؛ منابعی مانند آب، زمین قابل كشت، جنگلها و ماهیها. هم‏اكنون حدود ۷۰ درصد ذخایر ماهی در دریاهای جهان مورد استفاده بیش از حد قرار گرفته‏اند. ۱۶ درصد زمینهای كشاورزی جهان هم چنان مورد بهره‏برداری بی‏رویه قرار دارند كه قدرت باروری خود را عملاً از دست داده‏اند و استفاده چندانی نمی‏توان از آنها كرد. حدود ۴۰ درصد از مردم كره زمین هم از كمبود شدید آب رنج می‏برند.

در حالی كه تحقیقات ژنتیكی، رؤیای مدیران صنعتی را برآورده می‏كنند، به گفته برخی از كارشناسان، انسان به واسطه تغییراتی كه در محیط می‏دهد، مقدمات تغییر خود را نیز فراهم می‏نماید؛ تغییراتی كه از عصر هوموساپینها، ششمین مرحله تغییر تاكنون محسوب می‏شوند. البته این تحولات صرفاً محدود به كاهش گونه‏های جانوری و گیاهی نمی‏شود. كاهش نوع گونه‏های حیات، آسیبهای وارده به اكوسیستم را نیز افزایش می‏دهد و بازده آن پایین می‏آید.

این نكته نیاز به توضیح ندارد كه اقتصاد در كل ۱۹۳ كشور كره زمین بر مبنای صادرات كالا و خدمات با استفاده از اكوسیستم استوار است و لذا حیات انسانها و اقتصاد متكی به كارآیی اكو سیستمها بوده و با آنها ارتباط مستقیم دارد. بشر بدون توجه به این موضوع، همواره كوشیده است تا بالاترین سودجویی ممكن را در ارتباط با طبیعت داشته باشد. طبیعت، به خصوص در كشورهای صنعتی، بیش از حد مورد استفاده قرار گرفته و ذخایر آن در حال نابودی است. شهرسازی در آمریكای شمالی بخش اعظم طبیعت بكر این ناحیه را دچار آسیب نموده است. البته یك نكته نیز گفتنی است و آن این كه با و جود تمامی این آسیبها، ایالات متحده آمریكا، قدرت شماره یك كشاورزی در جهان است. در آمریكای شمالی یعنی محدوده كشورهای كانادا و ایالات متحده آمریكا، به ازای هر یك نفر جمعیت، نسبت به سایر جاها دو برابر زمین كشاورزی وجود دارد. كشورها چه كشاورزی پیشرفته‏ای داشته باشند و چه نسبتاً عقب‏مانده باشند، یك نكته در مورد آنها صادق است و آن این كه حیات آنها وابسته به روابط اكولوژیكی در نواحی آنان می‏باشد. در این میان در حالی كه ما برای هر كدام از ساكنان كره زمین، نیازمند ۲/۸۵ هكتار زمین قابل باروری هستیم، این رقم در حال حاضر به ازای هر نفر حدود ۲/۲ هكتار است. اكنون می‏توان گفت كه انسانها به یك سیاره دیگر غیر از زمین هم نیاز دارند، اما از آنجایی كه ما یك كره قابل زیست بیشتر نداریم، طبیعت بیش از ظرفیتش مورد بهره‏برداری قرار می‏گیرد.

البته هنوز مشكل خیلی جدی نشده است. شش میلیارد نفر هنوز هم رقمی نیست كه كره زمین در تأمین غلات، ماهی و سبزیجات برای آن دچار مشكل مهمی گردد. اگر چه در حال حاضر گرسنگان زیادی در سطح جهان وجود دارند، اما گره موجود در میزان مواد غذایی نیست، بلكه در نحوه تقسیم آنهاست. تقسیم ناعادلانه مواد غذایی موجب شده تا گروهی بیش از حد بخورند و گروهی هم از گرسنگی رنج ببرند. با عادلانه نمودن سیستم تقسیم، مشكل قابل حل شدن است، اما در آینده این‏گونه نخواهد بود. بعدها مشكل ما میزان مواد غذایی هم خواهد گردید. از یك سو جمعیت كره زمین رو به افزایش است و از سوی دیگر استفاده بیش از حد منابع طبیعی در آینده بازده اكولوژی را پایین آورده و در دراز مدت، میزان محصول را كاهش می‏دهد. به عنوان مثال در حال حاضر در مقایسه با توان تولید ماهی در دریاهای جهان، ظرفیت ناوگانهای ماهیگیری در سطح جهان ۴۰ درصد بیش از مقدار صحیح آن است، لذا از یك سو قدرت اكوسیستمها تحلیل می‏رود و از سوی دیگر تقاضا افزایش می‏یابد. براساس تحقیقی كه اوایل دهه هفتاد توسط یك زوج زیست‏شناس، به نامهای آنه و پاول اهرلیش، صورت گرفت، مشخص شد كه مشكلات موجود در زمینه محیط زیست جهانی از سه عامل ناشی می‏شود: رشد جمعیت، میزان مصرف و فناوریهای موجود. اما این كه برای كاهش این مشكلات به كدام یك از این عوامل می‏توان توسل جست، سؤالی است كه باید بدان پاسخ مناسبی داده شود.

سال گذشته، هنگامی كه رود لابرز - مدیر سابق بنیاد جهانی طبیعت و نخست‏وزیر پیشین هلند كه هم‏اكنون كمیسر سازمان ملل در امور آوارگان است - گزارشی را تحت عنوان »گزارش سیاره زنده« ارایه داد، نوعی تابو را در هم شكست. او در گزارش خود تصریح كرد كه جمعیت نامناسب كره زمین خود به تنهایی خطری بزرگ برای كره زمین محسوب می‏شود. اگر چه به یمن رشد رفاه و سیاستمداران هوشمند در برخی كشورها، افزایش جمعیت به سرعت ده سال پیش صورت نمی‏گیرد، اما جمعیت كره زمین همچنان بیشتر می‏شود. بنابر برآورد سازمان ملل تا سال ۲۰۲۰ میلادی جمعیت كره زمین ۱/۵ میلیارد نفر افزایش خواهد یافت. اگر هر كدام از این سكنه جدید زمین، سالانه تنها نیم تن دی‏اكسید كربن - یعنی حتی كم‏تر از مقدار شاخص آن در هلند - تولید كنند، در بهترین حالت هم، آنچه كه در پروتكل كیوتو در مورد كاهش گاز دی‏اكسید كربن در نظر گرفته شده، محقق نخواهد شد.

در مورد میزان مصرف انسانها هم امیدواری چندانی وجود ندارد. برعكس هنوز حدود یك پنجم مردم جهان در فقر به سر می‏برند و در انتظار خانه و غذای مداوم و مناسب هستند. هر كس كه استطاعت مالی می‏یابد، یك ماشین قوی‏تر و یك ساختمان بزرگ‏تر می‏خرد و بیشتر به مسافرت می‏رود و در انتها هم زباله بیشتری را از خود به جای می‏گذارد. لذا كارشناسان سازمان توسعه و همكاریهای اقتصادی در گزارشی كه اخیراً منتشر شده، رشد مصرف را در آینده موجب افزایش آسیبهای وارده به محیط زیست دانسته‏اند و بسیار بعید می‏دانند كه بهبودی در زمینه مصرف در جهان حاصل شود.

پی‏نوشتها :

× برگرفته از: ماهنامه سیاحت غرب،